Sıtma, insanlık tarihi boyunca pek çok salgına ve ölüme sebep olmuş eski bir hastalıktır. Sıtma, Yunanca “kötü hava” anlamına gelen “mal aria” kelimesinden türemiştir. Eski zamanlarda, sıtmanın bataklık ve nemli bölgelerdeki kötü havadan kaynaklandığı düşünülürdü. Ancak, 19. yüzyılın sonunda, sıtmanın asıl nedeninin Plasmodium adı verilen bir parazit olduğu ve bu parazitin dişi anofel sivrisineklerin ısırıklarıyla insanlara bulaştığı keşfedildi.
Sıtma, dünyada en çok tropikal ve subtropikal bölgelerde görülen bir hastalıktır. Sıtma, özellikle Afrika, Asya ve Latin Amerika kıtalarında yaygındır. Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) 2020 yılı raporuna göre, sıtma 87 ülkede endemik olarak görülmektedir. 2019 yılında, dünyada yaklaşık 229 milyon sıtma vakası ve 409 bin sıtma ölümü kaydedilmiştir. Sıtma vakalarının %94’ü ve sıtma ölümlerinin %94’ü Afrika kıtasında gerçekleşmiştir. Sıtma, en çok 5 yaş altı çocukları, hamile kadınları, bağışıklık sistemi zayıf olan kişileri ve sıtma-endemik olmayan bölgelerden gelen kişileri etkilemektedir.
Sıtma, DSÖ tarafından küresel bir sağlık önceliği olarak kabul edilmektedir. DSÖ, sıtma ile mücadele için küresel, bölgesel ve ulusal düzeyde çeşitli stratejiler ve programlar geliştirmektedir. DSÖ, sıtmanın önlenmesi, tanısı, tedavisi, izlenmesi, değerlendirilmesi ve raporlanması için rehberlik ve destek sağlamaktadır. DSÖ, ayrıca sıtma aşısı geliştirme çalışmalarını da desteklemektedir. DSÖ’nün 2030 yılına kadar sıtma ile ilgili hedefleri arasında, sıtma vakalarını ve ölümlerini %90 oranında azaltmak, sıtmayı en az 35 ülkede ortadan kaldırmak ve sıtma aşısının kullanıma sunulması bulunmaktadır.
Sıtma, Plasmodium adı verilen bir parazitin sebep olduğu ateşli bir hastalıktır. Parazit, dişi anofel sivrisineklerin ısırıkları yoluyla insanlara ulaşır. Sıtmaya sahip kişiler genellikle yüksek ateş, titreme, terleme, baş ağrısı, kas ağrısı, bulantı, kusma, sarılık, kansızlık, organ yetmezliği, nöbetler, koma ve ölüm gibi belirtiler gösterirler.
Sıtma, insanlara bulaştıktan sonra, parazitler önce karaciğere yerleşirler. Burada bir süre çoğalırlar ve sonra kana geçerler. Parazitler, kana geçtikten sonra, kırmızı kan hücrelerini enfekte ederler ve onları parçalarlar. Bu, hem kırmızı kan hücrelerinin hem de parazitlerin sayısının artmasına ve ateş nöbetlerine neden olur. Ateş nöbetleri, genellikle 48 veya 72 saatlik aralıklarla tekrarlar. Parazitler, ayrıca kan damarlarını tıkayarak beyin, akciğer, böbrek, karaciğer ve dalak gibi hayati organlara zarar verebilirler.
Sıtma, beş farklı Plasmodium türü tarafından neden olabilir. Bunlar; P. falciparum, P. vivax, P. ovale, P. malariae ve P. knowlesi’dir. Bu türler arasında en tehlikeli olanı P. falciparum’dur. P. falciparum, serebral sıtma adı verilen ve beyin hasarına ve ölüme yol açabilen bir duruma neden olabilir. P. vivax ve P. ovale, karaciğerde uzun süre kalabilir ve yıllar sonra nüks edebilir. P. knowlesi, maymunlardan insanlara bulaşabilen ve hızlı seyreden bir türdür.
Sıtma hastalığı, esas olarak dişi anofel sivrisineklerin ısırmasıyla bulaşır. Sivrisinek, sıtmalı bir kişiyi ısırdığında, parazitleri kan yoluyla alır. Sivrisinek, daha sonra başka bir kişiyi ısırdığında, parazitleri tükürüğüyle bırakır. Böylece, parazitler yeni bir kişiye bulaşmış olur.
Sıtma hastalığı, sivrisinek ısırması dışında, kan yoluyla da bulaşabilir. Bu durumlar şunlardır:
Kan transfüzyonu: Sıtmalı bir kişiden alınan kanın başka bir kişiye verilmesi halinde, parazitler de kanla birlikte aktarılabilir. Bu nedenle, kan transfüzyonu yapılacak kanın sıtma açısından test edilmesi gerekir.
Organ nakli: Sıtmalı bir kişiden alınan organın başka bir kişiye nakledilmesi halinde, parazitler de organla birlikte aktarılabilir. Bu nedenle, organ nakli yapılacak organın sıtma açısından test edilmesi gerekir.
Enjektör veya iğne paylaşımı: Sıtmalı bir kişinin kullandığı enjektör veya iğnenin başka bir kişi tarafından kullanılması halinde, parazitler de enjektör veya iğneyle birlikte aktarılabilir. Bu nedenle, enjektör veya iğne paylaşımından kaçınılması gerekir.
Anne-bebek iletimi: Sıtmalı bir anne, hamilelik sırasında veya doğum esnasında plasenta yoluyla parazitleri bebeğine bulaştırabilir. Bu nedenle, hamilelik sırasında ve doğumdan sonra anne ve bebek sıtma açısından test edilmeli ve tedavi edilmelidir.
Sıtma, paraziti öldürmek amacıyla reçeteli ilaçlar beraberinde tedavi edilir. İlaç türleri ve tedavi süresi, sıtma paraziti türüne, belirtilerin ciddiyetine, yaşa ve hamileliğe bağlı olarak değişiklik gösterir. Sıtmaya karşı halihazırda onay verilmiş bir aşı bulunmamaktadır.
Sıtma tedavisinde kullanılan ilaçlar arasında, klorokin, kinin, primaquin, mefloquin, artesunat, artemether, lumefantrin, atovakon, proguanil, doksisiklin, klindamisin gibi antimalaryal ilaçlar sayılabilir. Bu ilaçlar, parazitlerin alyuvarlarda veya karaciğerde çoğalmasını veya hayatta kalmasını engelleyerek etki gösterirler. Bazı ilaçlar, sadece belirli parazit türlerine karşı etkilidir. Bazı parazitler, ise bazı ilaçlara karşı direnç geliştirmiş olabilir. Bu nedenle, sıtma tedavisinde ilaç seçimi, enfeksiyonun kaynağı, parazitin türü, hastanın yaşı, kilosu, hamilelik durumu, alerjisi, diğer ilaç kullanımı gibi faktörlere göre doktor tarafından belirlenmelidir.
Sıtma tedavisi, genellikle ağızdan alınan ilaçlarla yapılır. Ancak, şiddetli sıtma vakalarında, hastaneye yatırılarak damardan ilaç verilmesi gerekebilir. Sıtma tedavisinin başarısı, erken tanı, uygun ilaç seçimi, doğru dozaj, yeterli süre, düzenli kullanım ve yan etkilerin izlenmesine bağlıdır. Sıtma tedavisinde, ilaçların doktorun önerdiği şekilde ve sürede kullanılması çok önemlidir. İlaçların erken kesilmesi veya düzensiz alınması, parazitlerin direnç kazanmasına ve hastalığın nüks etmesine yol açabilir.
Sıtma tedavisinin yanı sıra, hastaların aşağıdaki önlemleri de alması önerilir:
